Қазақ тілін оқыту үдерісінде қатысым әрекетін қалыптастыруда инновациялық

                                               технологияларды тиімді қолдану

Қазіргі қоғам талабы, мемлекеттік тілге қажеттіліктің артуы, оның қоғамдық аясының кеңеюі оқыту әдістемелерін жақсартуды, оқытудың жаңа технологияларын қолдануды қажет етеді. Оқытушылардың алдына қойылып отырған басты міндеттерінің бірі – оқытудың әдіс-тәсілдерін үнемі жетілдіріп отыру және жаңа инновациялық технологияларды тиімді пайдалану. 
Ендеше, менің қарастыратын тақырыбым «Қазақ тілін оқыту үдерісінде қатысым әрекетін қалыптастыруда инновациялық технологияларды тиімді қолдану».
Тілді сапалы оқыту мен үйретудің тиімді әдіс-тәсілдерін іздестіру тіл білімі мен әдістеме ілімінде жаңа әдістің – қатысым әрекетінің пайда болуына ықпал етті. Сондықтан тілдік қатынас құбылысына тікелей байланысты мәселенің қатарына қатысымдық әрекет, оның оның оның ерекшеліктері мен қағидалары енеді.
Қатысымдылыққа бағытталған ұстаным - тіл үйренушінің ауызша және жазбаша түрде қарым-қатынас жасай алуы үшін қажетті коммуникативтік мүмкіндіктерін тудыруға бағытталған оқыту. Қатысымдық бағыттағы ұстаным оқу жұмысының алдына қойған мақсаттарын айқындауға септігін тигізеді.
Қатысым әрекеті дегеніміз не?
Қатысым әрекетін ғылыми тілмен айтқанда  – тілдік коммуникация деп атаймыз.
 

оның ерекшеліктері мен қағидалары енеді.

Қатысымдылыққа бағытталған ұстаным - тіл үйренушінің ауызша және жазбаша түрде қарым-қатынас жасай алуы үшін қажетті коммуникативтік мүмкіндіктерін тудыруға бағытталған оқыту. Қатысымдық бағыттағы ұстаным оқу жұмысының алдына қойған мақсаттарын айқындауға септігін тигізеді.

Қатысым әрекеті дегеніміз не?

Қатысым әрекетін ғылыми тілмен айтқанда  – тілдік коммуникация деп атаймыз.

ерекшеліктері мен қағидалары енеді.
Қатысымдылыққа бағытталған ұстаным - тіл үйренушінің ауызша және жазбаша түрде қарым-қатынас жасай алуы үшін қажетті коммуникативтік мүмкіндіктерін тудыруға бағытталған оқыту. Қатысымдық бағыттағы ұстаным оқу жұмысының алдына қойған мақсаттарын айқындауға септігін тигізеді.
Қатысым әрекеті дегеніміз не?
Қатысым әрекетін ғылыми тілмен айтқанда  – тілдік коммуникация деп атаймыз.
ерекшеліктері мен қағидалары енеді.
Қатысымдылыққа бағытталған ұстаным - тіл үйренушінің ауызша және жазбаша түрде қарым-қатынас жасай алуы үшін қажетті коммуникативтік мүмкіндіктерін тудыруға бағытталған оқыту. Қатысымдық бағыттағы ұстаным оқу жұмысының алдына қойған мақсаттарын айқындауға септігін тигізеді.
Қатысым әрекеті дегеніміз не?
Қатысым әрекетін ғылыми тілмен айтқанда  – тілдік коммуникация деп атаймыз.

  Қазіргі қоғам талабы, мемлекеттік тілге қажеттіліктің артуы, оның қоғамдық аясының кеңеюі оқыту әдістемелерін жақсартуды, оқытудың жаңа технологияларын қолдануды қажет етеді. Оқытушылардың алдына қойылып отырған басты міндеттерінің бірі – оқытудың әдіс-тәсілдерін үнемі жетілдіріп отыру және жаңа инновациялық технологияларды тиімді пайдалану.

Ендеше, менің қарастыратын тақырыбым «Қазақ тілін оқыту үдерісінде қатысым әрекетін қалыптастыруда инновациялық технологияларды тиімді қолдану».

Тілді сапалы оқыту мен үйретудің тиімді әдіс-тәсілдерін іздестіру тіл білімі мен әдістеме ілімінде жаңа әдістің – қатысым әрекетінің пайда болуына ықпал етті. Сондықтан тілдік қатынас құбылысына тікелей байланысты мәселенің қатарына қатысымдық әрекет, оның ерекшеліктері мен қағидалары енеді.

Қатысымдылыққа бағытталған ұстаным - тіл үйренушінің ауызша және жазбаша түрде қарым-қатынас жасай алуы үшін қажетті коммуникативтік мүмкіндіктерін тудыруға бағытталған оқыту. Қатысымдық бағыттағы ұстаным оқу жұмысының алдына қойған мақсаттарын айқындауға септігін тигізеді.

Қатысым әрекеті дегеніміз не?

Қатысым әрекетін ғылыми тілмен айтқанда  – тілдік коммуникация деп атаймыз.

Коммуникация термині (латын тілінен аударғанда Communicatio - байланыс, қатынас) – араласу, ойлармен, идеялармен, деректермен бөлісу деген мағынаны береді. 

  Ғалым Ф.Ш.Оразбаева қазақ тіл білімінде қатысымдық әдістің алғаш ғылыми негіздемесін жасап, мынадай анықтама береді: «Қатысымдық әдіс дегеніміз – оқушы мен оқытушының тікелей қарым-қатынасы арқылы жүзеге асатын, белгілі бір тілде сөйлеу мәнерін қалыптастыратын, тілдік қатынас пен әдістемелік категорияларына тән басты белгілер мен қағидалардың жүйесінен тұратын; тіл үйретудің тиімді жолдарын тоғыстыра келіп, тілді қарым-қатынас құралы ретінде іс жүзіне асыратын әдістің түрі».

Ф.Ш.Оразбаева оқылым, тыңдалым, жазылым, айтылым, сөйлесім процестерінің сөйлеу және ойлау механизмдеріне байланысты аспектілерінің әдістемелік жүйесін қалаған.  Оқытуда қатысым әрекетінің барлық түрлері (оқылым, тыңдалым, жазылым, айтылым, сөйлесім) параллель түрде кезектесіп жүріп отырады. Сөйлесім - қатысым әрекетінің ең жоғары шарықтау шегі. «Сөйлесім – адамдардың қоғамдық-әлеуметтік өмірде бір-бірімен тіл арқылы қарым-қатынасқа түсіп, өзара пікірлесуінің нәтижесінде бірінің ойын бірі ауызша да, жазбаша да түсінуі және оған жауап қайтаруы». Тіл үйренуші қатысым әрекетінің тыңдалым, жазылым, оқылым, айтылым түрлерін толық меңгерген кезде ғана өз дәрежесіндегі сөйлесімге қол жеткізе алады.

Оқыту барысында қатысымдық әдістің үш түрлі қолданылу формалары қарастырылады.

Оқытуда қатысым әрекеттерін өткізу барысында инновациялық технологияларды ұтымды  қолдана білгенде ғана сабақ өз нәтижесін береді.

Жүсіпбек Аймауытов «Сабақ беру – үйреншікті жәй ғана шеберлік емес, ол жаңадан жаңаны табатын өнер» деген екен. Яғни, күнделікті сабағымызға жаңалықтар енгізіп, инновациялық технологияларды тиімді қолдана білу өнер болып табылады.

 «Технология» - грек сөзі. Техно – өнерпаздық, шеберлік, logos – білім деген мағынаны білдіреді. Педагогика тіліне аударсақ, педагогикалық шеберлік, өнерпаздық, іскерлік деген ұғымды білдіреді.

Білім беру жүйесіндегі инновациялық технологиялар:

-модульдік оқыту технологиясы (М.Жанпейісова, В.М.Манахов,     

  Қ.Қабдықайыров)

- сын тұрғысынан ойлау технологиясы (Дж.Стилл, Чарльз Темпл)

- дамыта оқыту технологиясы (В.В.Давыдов, Д.Б.Элькконин);

- ұжымдық оқыту технологиясы (А.Г.Ривин, В.К.Дяченко)

- проблемалық оқыту технологиясы (М.И.Махмутов, М.Н.Скаткин,

   Г.Ю.Ксензова)

- жобалап оқыту технологиясы (Джон Дьюй, Уильям Херд Килпатрик)

- деңгейлік тапсырмалар арқылы дамыта оқыту технологиясы;

- миға шабуыл технологиясы (Ж.Ж.Озборн)

Педагогикалық үрдістің тиімділігінің артуына мүмкіндік беретін білім беру мен тәрбие бірлігін сақтай отырып, тыңдаушыға берілетін білімнің үйлесімділігімен қатар, әрбір жеке тұлғаның ерекшелігін ескере отырып, білімділігіне сәйкес бағдар беру, танымдық ізденімпаздығын дамытудағы оқытудың прогрессивтік қадамының бірі – модульдік оқыту.

 Осыған орай , жоба«Модульдік оқыту» технологиясы деп аталады.

Модуль  –  (лат. Modulus–мерочка) –  латын тілінен аударғанда өлшем деген мағынаны береді.  (Д.Н.Ушаков. Большой толковый словарь)

С.И.Ожегов: «Модуль дегеніміз – белгілі бір тақырып ішіндегі бөліктердің өзара топтастырылған жүйесі».

Яғни, модуль – тұтас жүйенің бір бөлшегі, пәннің негізгі заңдылықтарын ашатын ұғымдардың бір–біріне байланысты элементтердің жиынтығы.

Модульдік технология дегеніміз – білім алушының ішкі мүмкіншілігіне, қабілетіне қарай өз бетімен ізденуіне, әрекет етуіне лайықталған дидактикалық өңделген білім, білік, дағдының белгілі мазмұнының бірлігі және оның әдістемелік нұсқауы немесе аяқталған оқу ақпараты болып табылатын модульдік бағдарламаның негізгі құралы.

Жобаның мақсаты: сабақтардың модульдік оқыту технологиясын қолдана отырып, жобалаудың тиімділігін анықтау.

Жобаның міндеттері:

- Модульдік оқыту технологиясының мазмұнымен таныстыру;

- Модульдік оқыту технологиясының құрылымын анықтау;

- Модульдік оқыту технологиясының тиімділігін анықтайтын сабақ үлгісін құрастыру;

- Модульдік оқыту технологиясының білім сапасына әсері;

- Модульдік оқыту технологиясы арқылы сабақты жоспарлаудың маңыздылығы.

 М.М.Жанпейісованың технологиясында модуль 3 құрамды бөліктен тұрады:

1.Кіріспе бөлімі

2. Негізгі бөлім (Сөйлесу бөлімі)

3.Қорытынды бөлімнен тұрады.

         Әр оқу модулінде сағат саны әртүрлі болады. Бұл оқу бағдарламасы бойынша сол тақырыпқа, тақырыптар тобына немесе тарауға бөлінген сағат санына байланысты. Зерттеулер нәтижесі 7-12 сағаттан тұратын оқу модулінің неғұрлым тиімді екенін көрсетті. Оқу модулінің өзгешілігі – жалпы сағат санына қарамастан, кіріспе және қорытынды бөлімдерге 1-2 сағат беріледі. Барлық қалған уақыт негізгі бөлімінің меншігінде болады.

Кіріспе бөлімінде оқытушы тыңдаушыларды оқу модулінің жалпы құрылымымен, оның мақсат-міндеттерімен таныстырады, яғни модульге, тақырыпқа, модульге енгізеді.

Негізгі бөлімде тыңдаушылардың оқу материалын қайта жаңғырту деңгейін, қарапайым білік пен дағдыларды және білімін іс жүзінде бірнеше рет қайта қолдануы сабақтарында жүзеге асырылады. Негізгі бөлімде танымдық процесс тыңдаушылардың өзара әрекет етуіне құрылған. Оқу модулінің негізгі бөлімінің ерекшелігі, оқытудың белсенді және ойын формаларын кеңінен қолдану тыңдаушылардың оқу материалына бірнеше мәрте қайта оралып, жұмыс істеуіне мүмкіндік береді.

Қорытынды бөлімі – бақылау жүргізу, бекіту,тексеру жұмыстары. Қорытынды бөлімде тыңдаушы өзінің сөйлесу бөлімінде алған білімін, білігі мен дағдыларын ешкімнің көмегінсіз көрсетуі тиіс. Атқарылатын жұмыс түрлері: диктант жаздыру,  шығармашылық диктант, сөздік диктант, шағын шығарма жаздыру, жағдаяттар бойынша жұмыс, бақылау жұмыстарын алу, тест түрлерін өткізу, әңгіме құрастыру, сөйлесімді тексеру, диспут, дискуссия жүргізу, сайыс сабақтарын өткізу.

Модульдік оқыту технологиясын қолдану арқылы мынадай жетістіктерге қол жеткізуге болады:

1. Уақыт үнемделеді.

2. Сабақтың сапасын көтереді.

3. Оқу әдісі мен құралдарын таңдауға мүмкіндік тудырады.

4. Тыңдаушылардың танымдық қабілеттерін арттырады, белсенділігін мен қызығушылығын арттырады, сөздік қоры молаяды, шығармашылық қабілеттерін арттырады, қарым-қатынасқа түседі, ауызша және жазбаша тілін дамытады.

Сын тұрғысынан ойлау технологиясына келсек, бұл американдық көптеген ғалымдардың алдыңғы қатарлы идеялары негізінде құрылған жоба.

Сын тұрғысынан ойлау дегеніміз — ой қозғай отырып, оқушының өз ойымен өзгелердің ойына сыни қарап, естіген, білгенін талдап, салыстырып, реттеп, сұрыптап, жүйелеп, дәлелдеп, тұжырым жасауға бағыттау, өз бетімен және бірлесіп шығармашылық жұмыс жасау.

Мақсаты: барлық жастағы тыңдаушыларға кез кеген мазмұнды сыни тұрғыдан қарап, екі ұйғарым бір пікірдің біреуін таңдауға саналы шешім қабылдауға сабақтарда үйрету.

«СТО-ды дамыту» технологиясы немен қызықтырады?
• Кез келген ұстазға сапалы сабақ беруге мүмкіндік береді;
• Оқыту мен ұйымдастырудың тиімді әдістерінің /стратегияларының/ көптігі;
• Оқу мотивацияларын өзгертуге пайдалы;
«СТО- ды дамыту» технологиясының өзге технологиялардан қандай ерекшеліктері бар?

• Сын тұрғысынан ойлау сабақтарының құрылымы :

Қызығушылығын ояту

Мағынаны ажырату 

Ой толғаныс

Қызығушылығын ояту  – қызу оқу жұмысымен шұғылдануға қызығушылығын оятады, ынтасын арттырады.

Мағынаны ажырату– оқып жатқан тақырыптардың қажетін түсінеді, зерттейді, меңгереді.

Ой толғаныс – талқылайды, қабылдайды, тұжырымға келеді, қорытындылау, жаңа білімді бекіту.

Сабақ құрылымы үш кезеңнен тұрғанымен, ондағы қолданылатын стратегиялар ауыса береді. Ал, кейбір стратегиялар кезеңге нақты арналған. Сол себептен, орнымен пайдаланған ұтымдырақ болады.
Жалпы стратегияларының саны 100 – ден асады.

Қызығушылығын ояту кезеңінде: Топтау, Миға шабуыл, Ойлану, Жұпта талқылау, Болжау кестесі, Әлемді шарлау, тірек сөздер.

Мағынаны ажырату кезеңінде: İNSERT, RAFT, ДЖИКСО, Кубизм,Т кестесі, Бұрыштар, Аквариум, Бағытталған оқу, Венн диаграммасы, Үш қадамды сұхбат.
Ой толғаныс кезеңінде: Эссе, Жоба қорғау стратегиясы, Семантикалық кесте, Еркін жазу, Блум таксономиясы, Сұрақтар стратегиясы, Синквейн, пирамида т.б. түрлері қолдану тиімді.

     Өздеріңіз көріп отырғандай технологиялар әртүрлі әдіс-тәсілдердің жиынтығынан тұрады. Белгілі ғалым Н.Ф.Талызина «Инновациялық технологияларды қолданудағы негізгі міндет: сабақ үрдісінде белгіленген мақсатқа жетуде ең тиімді әдістерді таңдай білу» - деген болатын.

     Қазір сіздерге оқыту барысында өз сабақтарымда пайдаланып жүрген, тиімді деп санайтын  әдіс-тәсілдерге тоқталып өтейін.

«Ақындар айтысы» сайысы қарапайым, базалық топ тыңдаушыларына  жаңа сөздерді меңгертуде ойнатуға болады. Алдымен тыңдаушыларға айтыс туралы түсінік беріп кету керек. Сайыс екі тыңдаушының арасында өтеді. Мысалы: қарапайым топта «Үндестік заңы» тақырыбын өткенде ойнатуға болады.1-айтыскер (ойыншы) жуан сөздерді айтса, 2-айтыскер жіңішке сөздерді айтуы шарт.  Мақсаты: тыңдаушылардың жуан және жіңішке сөздерді ажырату, сөздік қорларын молайту.

«Жоба қорғау» стратегиясын қорытынды сабақтарда, тақырыпты  бекіту  кезінде өткізген тиімді. Мақсаты: Сабақта өтілген материалды бекіту, пысықтау, тақырыпқа қатысты жаңа сөздерді тиісті  қолдана білу, сөйлеу дағдыларын қалыптастыру.

В1 Орта деңгей тобында «Өз үйім - өлең төсегім» тақырыбын өту барысында өткіздім. Бұл әдісті өткізу барысында тыңдаушыларды екі топқа бөліп алдым.

 «Шығыс» және «Алтай» құрылыс компаниялары үй салуға  тендер ұтып алу үшін бәсекеге түсіп, өз жобаларын қорғаулары керек. Шарты: неше қабатты баспана, қандай құрылыс материалынан салынады, салынатын үйдің ерекшелігі, жұмсалатын қаржы, үйдің бағасын қағаз бетіне түсіріп әр топ өз жобаларын қорғау керек.

Қолданылатын сөздер: сапалы, жарық, жайлы,  аббаттандыру,  көгалдандыру, еңсесі биік, ойын алаңы, қабатты үй, құрылыс техникасы т.б.

Бұл әдістің тиімділігі тыңдаушылар сабақта өтілген сөздерді ұтымды пайдалана білді,  қызығушылықтары артты, екі топ пікірталасқа түсіп, көзделген мақсатыма жеттім.

         «ПОПС» әдісінде тыңдаушылар өз позицияларын ұстанады.

П – позиция (өз көзқарасын айтады) – менің ойымша ...

О – өз көзқарасыңды негіздеу(көзқарасына түсініктеме береді) – себебі ...

П – дәлел (факт, мысал келтіреді) – мысал...

С – Шешім (қорытынды шығарады) – сол себепті, сондықтан... 

Мысалы, В1 Орта деңгей тыңдаушыларына «Денсаулық – зор байлық» модулінде «Ауырып ем іздегенше, ауырмаудың жолын ізде» тақырыпшасын өту барысында жүргіздім.Тыңдаушылар берілген пікір бойынша ПОПС әдісін қолдана отырып, пікірлерін білдіреді.Мысалы, Ғалымдардың айтуынша: «Аурудың асқынуына адам бойындағы негізгі үш жаман әдет ықпал жасайды: ашкөздік, ызақорлық, надандық». Тиімділігі: лексикалық минимумды есте сақтау, тұжырымдама бойынша пікірлерін білдіру, сөйлеу дағдыларын қалыптастыру, қызығушылықтарын, ынталарын арттыру.

         Қорыта келе, қазақ тілін оқытуда қатысым әрекетін қалыптастыруда инновациялық технологияларды тиімді пайдалана отырып мынадай міндеттерді шешеміз:

- тыңдаушылардың білім сапасы жоғарылайды;

- білім-білік дағдылары қалыптасады;

- қызығушылықтары, танымдық қабілеттері артады;

- сөйлесім әрекеттері дамиды;

- шығармашылық қабілеттері артады;

 Ендеше,  инновациялық технологиялардың әдіс-тәсілдерін сабақтарымызда тиімді пайдалана білсек сабағымыз нәтижелі болмақ.